Khi nói đến Mỹ Xuyên, có lẽ không ít người công nhận rằng đây là vùng đất hội tụ đầy đủ các yếu tố “thiên thời - địa lợi - nhân hòa” mà những địa phương khác không có được nhiều như thế. Trong khoảng thời gian đầu của công cuộc khai phá vùng đất mới thì địa danh Bãi Xàu (tiền thân của tên gọi Mỹ Xuyên) là nơi phát tích hình thành khu kinh tế - thương mại trù phú, sầm uất đầu tiên với Thương cảng Ba Thắc nức danh một thời. Không chỉ có Thương cảng Ba Thắc, Mỹ Xuyên còn là một trong những thủ phủ của hệ thống đồn điền trên vùng đất Sóc Trăng xưa với hầu hết diện tích đất sản xuất đều nằm trong tay của người Pháp, của quan lại địa phương...

Ngược dòng lịch sử, vùng đất này với tên gọi đầu tiên là Ba Thắc (Bassac) và lúc này Ba Thắc là một vùng lãnh thổ khá rộng, bao trùm cả khu vực Bạc Liêu - Cà Mau ngày nay. Một vài sử liệu mang ít nhiều sự huyền thoại còn sót lại cho biết: Tướng Ba Thắc vốn không phải là người dân bản địa mà là quan lại của triều đình nước Lèo (nước Lào ngày nay), vì trốn chạy sự trừng phạt của triều đình nên ông cùng đoàn tùy tùng trôi dạt đến đây. Có lẽ tinh tường nên ông sớm nhận biết tiềm năng trù phú của vùng đất mới, ông cùng thuộc hạ ra sức khai cơ lập nghiệp nhằm tạo ra một “giang sơn gấm vóc” cho con cháu đời sau. Sau khi qua đời, tên của ông được đặt cho vùng đất vừa được khai phá nhưng chưa có khai sinh tên tuổi và lập nên cổ miếu Ba Thắc còn tồn tại đến tận hôm nay tại thị trấn Mỹ Xuyên. Địa danh Ba Thắc được đưa vào các văn bản hành chính thời trước vào năm 1714 là thời điểm Mạc Cửu đã khai phá và ổn định vùng đất Hà Tiên (thuộc Kiên Giang ngày nay).

Trong quyển “Gia Định thành thông chí” của tác giả Trịnh Hoài Đức có nhận định: “Vào khoảng những năm 1868 đã hình thành từ lâu thương cảng mang tên gọi Ba Thắc với nhiều loại hàng hóa là sản vật của địa phương hoặc của các vùng lân cận... Thương nhân chủ yếu là người Hoa trực tiếp giao dịch với các thương nhân nước ngoài... Thuyền buôn đậu san sát nhau có từ 100 đến 150 chiếc...”. Tuy thông tin từ quyển sách trên có ít nhiều sơ lược nhưng đã phản ảnh phần nào về các hoạt động thương mại trên một vùng đất mới nhưng còn lắm hoang vu và đường bộ tỏa đi các nơi còn quá nhiều hạn chế.

Khi tên gọi Ba Thắc được hình thành và sau đó Thương cảng Ba Thắc ra đời thì vùng đất này đã trở thành nơi lui tới thường xuyên của thương nhân các nước trong khu vực, bởi vì các loại sản vật của địa phương vừa phong phú, lại vừa chất lượng tốt. Trong đó phải kể đến gạo Ba Thắc - một mặt hàng được giới thương nhân ưa chuộng nhất - kế đến là bạch lạp (sáp ong màu trắng) chỉ có ở những vùng nhiều bông tràm như Sóc Trăng - Bạc Liêu - Cà Mau (vùng Ba Thắc), khô, lông chim và nhiều loại “thượng thú, hạ cầm”...
Cửa biển Mỹ Thanh, cửa sông Vàm Tấn (Đại Ngãi ngày nay) là hai trục giao thông đường thủy chính yếu đi vào Thương cảng Ba Thắc bề ngang còn khá rộng nên cướp biển thường xuyên len lỏi vào cướp phá nên triều đình nhà Nguyễn cho đặt 3 trạm kiểm soát, gồm: trạm Vàm Tấn, trạm Quan thuế Rạch Gòi và đồn trấn thủ ngay tại thương cảng. Cửa biển Trấn Di được hình thành từ đây. Tên gọi Trấn Di dần dần “biến dạng” thành Tranh De (thời Pháp), Trần Đề ngày nay và cũng là tên chính thức của huyện mới Trần Đề (được thành lập vào ngày 23-12-2009).

Tên gọi Mỹ Xuyên tuy có những cách lý giải khác nhau nhưng với văn bản hành chính là cứ liệu chuẩn xác nhất. Việc hợp nhất 2 làng Hòa Mỹ - Vĩnh Xuyên để hình thành tên gọi Mỹ Xuyên theo Nghị định ký ngày 18-4-1893 của chính quyền sở tại lúc bấy giờ là điều chúng ta không cần phải luận bàn thêm. Nếu lấy mốc ngày 18-4-1893 là ngày ký của Nghị định thì “tuổi đời” Mỹ Xuyên cũng đã ngót nghét 127 năm. Nhưng nếu lấy mốc năm 1802, khi vua Gia Long chia đất Gia Định thành Ngũ Trấn, trong đó vùng đất Sóc Trăng bấy giờ có một phần thuộc huyện Vĩnh Định của phủ Định Viễn, trấn Vĩnh Thanh. Huyện Vĩnh Định (vùng Sóc Trăng) đã có các thôn như: An Thạnh Nhứt, An Thạnh Nhì, Hòa Mỹ, Đại Hòa, Đại Hữu, An Lạc... (trích Địa chí tỉnh Sóc Trăng, trang 1990) và nếu chúng ta lấy cột mốc của thời điểm này thì Mỹ Xuyên đã có đến 218 năm hình thành.

Tên gọi Mỹ Xuyên với vùng đất Ba Thắc - Bãi Xàu đĩnh đạc từng bước đi vào lịch sử với vị thế của một tiền đồn về kinh tế - thương mại xưa. Trên mảnh đất này đã sớm chuyển mình qua hàng bao thế kỷ, ngay từ lúc ông cha ta đã từng chung lưng, đấu cật khai phá vùng đất mới. Bao thế hệ tiền nhân đã chịu đựng không biết bao nhiêu là gian nguy, hiểm trở để ra sức khai hoang, phục hóa, từng bước biến đổi cả một vùng hoang vu thành một nơi trù phú nhứt nhì khu vực phía nam thời bấy giờ. Cột mốc 127 năm hay 218 năm chắc chắn sẽ chưa chính xác của Ba Thắc xưa và Mỹ Xuyên ngày nay. Có lẽ, trong tương lai, giới nguyên cứu về Sóc Trăng nói chung, Mỹ Xuyên nói riêng cần có sự đầu tư nghiên cứu sâu hơn, toàn diện hơn về lịch sử hình thành vùng đất mới. Tuy “mới” nhưng danh tiếng của nó vang xa không thua bất kỳ một địa phương nào trong khu vực Bassac (Ba Thắc) xưa. Đó cũng là một cách tri ân của những bậc tiền hiền dày công lập nên vùng đất này.

THIÊN LÝ