Như đã biết, mèo có đặc điểm ưa sạch sẽ, thích nằm những chỗ ấm áp, thích sưởi nắng. Mèo có bản tính cẩn thận, gọn gàng, nhanh nhẹn. Con vật này thường săn mồi vào ban đêm nhờ đôi mắt xanh tinh anh nổi bật và hoạt động tốt nhất vào ban đêm, cùng với ưu điểm là chuyển động nhẹ nhàng, giỏi leo trèo và bộ lông mịn nên không tạo ra tiếng động lớn, dễ dàng tiếp cận và đánh bắt con mồi. Vào ban ngày, mèo thường nghỉ ngơi, ở nơi yên tĩnh, xa vắng và kín đáo để nằm khoanh tròn, mắt lim dim, lừ đừ. Từ đó, mèo là biểu tượng cho lòng tốt, sự kiên trì, nhẫn nại, biết suy trước tính sau rồi mới bắt đầu làm một việc gì đó.
Ở nước ta, các nhà nghiên cứu cho rằng mèo nhà (Felis Catus) được nuôi từ khoảng vài trăm năm trước công nguyên, tức vào cuối thời đại Hùng Vương - Thục Phán, mèo mới có mặt trong những ngôi nhà của người Việt và trở thành vật nuôi thân thiết, gắn bó với mọi gia đình. Mèo là linh vật thứ 4 trong lịch Can Chi 12 con giáp ở Việt Nam. Tiến sĩ Huỳnh Vũ Lam - Phó Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Sóc Trăng cho biết: “Mão là con giáp duy nhất có sự khác nhau giữa một số nước đồng văn với Trung Hoa. Trong cách nghĩ của người Việt Nam, mèo có phần mang đến điềm không tốt. Trong cách nghĩ của các quốc gia phương Đông (Nhật Bản), mèo gắn với phụ nữ. Có lẽ vì thế, khi một chàng trai lớn lên có người yêu thì người Việt trước đây còn gọi là “có mèo”. Mèo vẫn là con vật gần gũi nhất với con người và được thuần hóa khá sớm. Ngoài lợi ích vật chất ra, mèo còn là biểu tượng đa dạng trong văn hóa”.
Con mèo được đề cập, khắc họa trên nhiều lĩnh vực trong văn hóa Việt Nam. Ảnh: HOÀNG PHÚC
Theo đó, hình tượng con mèo cũng đã đi vào thơ ca, ca dao, tục ngữ, trở thành hình ảnh trong các tác phẩm nghệ thuật, văn học, ca nhạc. Những câu ca dao, tục ngữ có hình ảnh con mèo, như: “Tiu nghỉu như mèo cắt tai”, “Mèo khen mèo dài đuôi”, “Lèo nhèo như mèo vật đống rơm”, “Con mèo mà trèo cây cau/ Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà/Chú chuột đi chợ đường xa/Mua mắm, mua muối giỗ cha chú mèo”… có ý nghĩa liên hệ đến con người, nhằm mục đích căn dặn, nhắc nhở con người sống tốt, tận dụng những bản năng, đức tính tốt đẹp của con mèo.
Riêng trong văn hóa dân gian Việt Nam, nhà văn Tô Hoài, là bậc thầy về truyện loài vật, trong tác phẩm “O chuột” ông đã viết về con mèo bằng những dòng thật sinh động: “… Mèo lừ đừ và nghiêm nghị tựa một thầy giáo nhà dòng, trên mình có khoác bộ áo thâm. Hắn có cái cốt cách quý phái và trưởng giả...”. Trong âm nhạc có bài đồng dao xưa: “Mèo đuổi chuột” tác giả khuyết danh đã ghi: “Chuột luồn lỗ hổng/Chạy vội chạy mau/Mèo đuổi đằng sau/Trốn đâu cho thoát…”; hoặc bài Mèo và chuột của Nguyễn Đình Xuân viết thời hiện đại: “Mèo chuột ở trong/Vờn nhau đuổi bắt/Bao nhiêu con mắt/Bao nhiêu nụ cười/Chê chú mèo lười/Ê cô chuột nhắt/Mèo nhanh đuổi bắt…”. Đặc biệt, hiện có rất nhiều ca khúc về con mèo sáng tác cho thiếu nhi, như: “Con mèo và con chuột” của Sông Trà; “Chú mèo con” của Nguyễn Đức Toàn; “Rửa mặt như mèo” tác giả Hàn Ngọc Bích…
Bên cạnh đó, hình tượng mèo trong văn hóa còn được thể hiện qua các dòng tranh dân gian rồi đi vào văn hóa nghệ thuật. Thạc sĩ Võ Thành Hùng - Hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam chia sẻ: “Trong tranh Đám cưới chuột của làng tranh Đông Hồ, người ta bắt gặp hình ảnh tiến sĩ chuột vinh quy cưới vợ, nhưng vẫn phải biếu quà cho chú mèo đang ngồi quặp đuôi vẻ hiền lành, đưa tay ra nhận chút quà mọn trong tiếng trống, tiếng kèn. Đây cũng là một lối ứng xử hay của xã hội tiểu nông và hình ảnh con mèo không chỉ xuất hiện ở trong tranh Đông Hồ, mà người nghệ sĩ dân gian Việt Nam còn cho mèo (tiểu hổ) xuất hiện trên những bức chạm khắc ở những nơi chốn tôn nghiêm như đình làng Bình Lục (Quảng Ninh), cảnh mẹ con nhà mèo quây quần, chạm nổi ở bia chùa Linh Quang, Hải Phòng, đã phản ánh một nét tư duy của người xưa về con vật gần gũi này”.
Ngoài ra, trong phong thủy, mèo được coi là linh vật đem lại sự cát tường, thịnh vượng, có thể nhờ linh lực để hóa giải sát khí. Mèo cũng có tác dụng tăng cường vận đào hoa. Người xưa cho rằng, nếu bài trí 2 con mèo tại hướng chính Đông hoặc Đông Nam, như vậy sẽ có tác dụng tiếp nhận vận hội, tạo may mắn và dung nạp tinh hoa của đất trời mọi việc tiến triển tốt và thuận lợi, nhất là giá trị về vật chất, cầu tài, cầu lộc, cầu may cho một năm mới phát tài phát lộc.
Đặc biệt, trong văn hóa Việt Nam còn có võ mèo, võ mèo có những thế võ cú cào, tát với hai bộ móng sắc ra đòn nhanh như chớp là cảm hứng về trảo. Võ mèo hay còn gọi “miêu quyền” cũng là một trong những môn võ hay, những động tác mô phỏng của mèo có thể chuyển hóa, phổ quát thành các bài võ, đòn thế tự vệ, chiến đấu hữu hiệu. Ở Việt Nam, võ mèo xuất hiện rất sớm với bài Miêu tẩy diện (Mèo rửa mặt)” tại Bình Định là một trong những bài võ mèo tồn tại lâu đời với khoảng 32 động tác. Ngoài ra còn có một số bài võ mèo tiêu biểu như “Linh miêu mai phục, tấn thích ngưu” (Mèo đang mai phục rình mồi, tiến đánh thế đâm trâu), “Linh miêu độc chiến và Bạch miêu quyền” hay “Linh miêu tróc thử” (Mèo vồ chuột). Mèo cũng là động vật có dáng đi uyển chuyển, không tiếng động, êm ái, giỏi leo trèo, có khả năng nhảy cao vọt, đó cũng là nguồn cảm hứng cho môn khinh công.
Nhưng cái gì cũng mang tính thời gian của nó. Hình tượng mèo không phải là bất biến, ngay cả khi mang trong mình phản ánh những giá trị văn hóa. Không ít người với thể hiện bản ngã, đã nhìn thấy ở con mèo một tượng trưng siêu việt của trí tuệ, thông qua hình tượng “Mèo đại chúng” trong văn hóa hiện đại, thời kỳ hội nhập quốc tế cùng các hình tượng tranh ảnh, hoạt hình, truyện tranh với những chú mèo ngộ nghĩnh, đáng yêu như: Mèo đi hia, mèo Kitty (con thú cưng gối đầu của nhiều bạn trẻ), mèo Tom, chú mèo trong loạt phim hoạt hình Tom và Jerry của Mỹ, chú mèo Luna trong Thủy thủ Mặt Trăng. Và đặc biệt là hình tượng chú mèo máy Đô rê mon (Nhật Bản)…
Hy vọng mỗi khi đến năm con mèo “cai quản thế gian”, sẽ có những biến đổi lớn lao như năm Ất Mão với Đại thắng mùa xuân lịch sử ngày 30/4/1975, dân tộc ta dưới sự lãnh đạo của Đảng đã “đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào”, cho đất nước thống nhất Nam - Bắc liền một dải, ca khúc khải hoàn và làm nền tảng mở ra thời kỳ cả nước quyết tâm đổi mới và thực hiện một cuộc thoát nghèo ngoạn mục, bắt đầu từ năm Đinh Mão (1987). Chúng ta hãy cùng chờ đợi và hy vọng vào năm Quý Mão 2023 với nhiều sự kiện mới, thành công mới trên đường hội nhập quốc tế và phát triển bền vững của quê hương Sóc Trăng nói riêng - Đất nước ta nói chung.
HOÀNG PHÚC
